Այնուները

 

1994 թվականի նոյեմբերի 24-ին Ճապոնիայի պատմության մեջ ծագմամբ այնու առաջին պատգամավոր Կայանո Շիգերուն այնուների լեզվով ելույթ ունեցավ խորհրդարանի վերին պալատում՝ խոսելով Ճապոնիայում այնուների կրած զրկանքների և խտրականության, վերջին տասնամյակի այնուների ինքնության, վերականգնման շարժումների մասին և հայցեց գործընկերների համագործակցությունը՝ այնուների վերաբերյալ նոր օրենքի ընդունման հարցում․

«Վաղուց, շատ վաղուց այնու ժողովրդի խաղաղ հողում՝ Հոկայդոյում, միայն այնուներ էին ապրում։ Ինչպես այնուների հեքիաթներում, այնտեղ շատ եղնիկ և սաղմոն կար, և այնուներն ապրում էին առանց մտահոգվելու, թե ինչ պետք է ուտեն կամ ինչի կարիք ունեն։ Հետո ձնաբուքի պես այդ հող եկավ ուրիշ ժողովուրդ՝ վաջինները։ Ժամանած ճապոնացիները օրենքներ պարտադրեցին մեզ՝ եղնիկ մի՛ որսացեք, սաղմոն մի՛ որսացեք, ծառ մի՛ կտրեք։ Այնուները, մնալով առանց սննդի և վառելիքի, իրար հետևից սովից մահացան։

Ողջ մնացած այնուներին ճապոնացիներն արգելեցին այնուների լեզվով խոսել, որի պատճառով նրանք համարյա մոռացան իրենց լեզուն։ Թվում էր, թե այնուների լեզուն և ավանդույթները մշուշի կամ ծիածանի պես անհետանալու են, բայց վերջերս երիտասարդ այնուները սկսել են վերագնահատել իրենց նախնիների ժառանգությունը, փնտրել և գտնել կորած լեզուն և սովորությունները, սովորել դրսնք։ Հաշվի առնելով պատմական հանգամանքները, ինչպես նաև համակեցության նոր կանոններ գտնելու անհրաժեշտությունը, ես պահանջում եմ «Նախկին տեղաբնիկների պաշտպանության օրենք»-ի փոխարեն այնուներին վերաբերող նոր օրենք ընդունել»։

Ովքե՞ր են այնուները, ինչպիսի՞ հարաբերություններ են նրանք ունեցել ճապոնացիների հետ, ինչպիսի՞ն է եղել նրանց դրությունը ճապոնական հասարակությունում, և ինչպիսի՞ն է այն այժմ։

Ճապոնիայի նախարարների կաբինետի քարտուղարության սահմանման համաձայն՝ «այնուները տեղաբնիկ ժողովուրդ են, որոնք բնակվում են ճապոնական կղզիների հյուսիսային հատվածում՝ հիմնականում Հոկայդոյում, և ունեն ուրույն լեզու, կրոն և մշակույթ»։ «Այնու» նշանակում է «մարդ»։ Այնուների նախնիները ներկայիս Ճապոնիայի հյուսիսում բնակվել են, ամենայն հավանականությամբ, Ջյոմոնի ժամանակաշրջանից (մ․թ․ա․ 14000-300 թվականներ)։

Այնուների հիմնական բնակավայրը՝ այժմ Հոկայդո կոչվող կղզին, մինչև 19-րդ դարի կեսը պաշտոնապես Ճապոնիայի մաս չի կազմել։ Այնտեղ բնակվող այնուները կղզին անվանել են Այնու մոսիր, որը նշանակում է «խաղաղ հող, որտեղ մարդիկ են ապրում», իսկ ճապոնացիները մինչև 19-րդ դարի երկրորդ կեսն այն անվանել են Էձո, Էձոչի կամ Էձոգաշիմա (Էձո կղզի)։

Հոնշյու կղզու հյուսիսում բնակվող ճապոնացիները և Էձոյի այնուները երկար դարեր ունեցել են առևտրային հարաբերություններ, որոնք ոչ միշտ են հավասար և անմիջադեպ եղել։ Օրինակ՝ 1457 թվականին այնուների և ճապոնացիների (որոնց այնուները “վաջին” են անվանում) միջև տեղի է ունեցել Կոշյամաինի ճակատամարտը, որն սկսվել է այն բանից հետո, երբ մի վաջին այնու երիտասարդի է սպանել։ Բախումները շարունակվել են նաև հետագա տարիներին, մինչև որ 1551 թվականին Հոնշյուի հյուսիսում մեծ ազդեցություն ունեցող Կակիձակի (հետագայում՝ Մացումաե) ընտանիքի ղեկավար Սուեհիրոյի նախաձեռնությամբ այնուների և վաջինների միջև առևտրի և իրերի փոխանակության համաձայնություն է ձեռք բերվել։ Սակայն Մացումաե ընտանիքի և ճապոնացի առևտրականների՝ այնուներին շահագործելու բազմաթիվ փորձերը 1669 թվականին հանգեցրել են Շյակուշաինի ապստամբությանը, որն ավարտվել է այնուների պարտությամբ և ապստամբության ղեկավար Շյակուշաինի մահով։ Այս մարտից հետո Էձոյում ավելի է ուժգնացել Մացումաե ընտանիքի ազդեցությունը, և հետագա տարիներին ճապոնացիները սկսել են ոչ միայն իրենց պայմանները թելադրել, այլև 18-րդ դարի վերջից շատ այնուների օգտագործել գրեթե ստրկական աշխատանքի համար։ Վերոհիշյալ Կայանո Շիգերուն իր հուշագրությունում պատմում է, որ 1858 թվականին 12 տարեկանում ստրկացվել է նաև իր պապը՝ Տոկկարամը, որը հետագայում կարողացել է դուրս պրծնել ստրկությունից՝ կեղծելով դեղնախտ հիվանդությունը։

1868 թվականին՝ Մեյջիի հեղաշրջումից հետո, Էձոն միավորվում է Ճապոնիային, վերանվանվում Հոկայդո, և 1869 թվականին ստեղծված Հոկայդոյի գաղութացման հանձնաժողովի գլխավորությամբ սկիզբ է տրվում Հոկայդոյի «զարգացման» ծրագրերին։ Հոնշյու և այլ կղզիներից Հոկայդո են տեղափոխվում մեծաքանակ միգրանտներ, որոնց մեծ մասը պատրաստվում էր զբաղվել գյուղատնտեսությամբ, կառուցվում են ճանապարհներ և այլ ենթակառուցվածքներ, զարկ է տրվում արդյունաբերությանը։ 1880-ականներին այնու տեղաբնիկներից շատերին տեղափոխում են հեռավոր բնակավայրեր, որպեսզի նրանց հողերն օգտագործեն գյուղատնտեսության համար։ Այնուներին զրկում են նաև իրենց ավանդական զբաղմունքից՝ որսով և ձկնորսությամբ զբաղվելու հնարավորությունից, արգելում են ավանդական դաջվածքները, ստիպում են ընդունել ճապոնական անուններ։ Հատկանշական է, որ այնուների հանդեպ այս ճնշումներն իրականացվում էին «զարգացման» անվան տակ, և այդ ծրագրերը Ճապոնիայում մինչ այժմ հաճախ են ներկայացվում ռոմանտիզմի լույսի տակ՝ նշելով, թե ինչպես են Ճապոնիայի այլ տարածքներից տեղափոխված, գործազուրկ դարձած նախկին սամուրայները կիսավայրի տարածքից ստեղծել այն, ինչն այժմ Հոկայդոն է։

1899 թվականին ընդունվում է Հոկայդոյի նախկին տեղաբնիկների պաշտպանության մասին օրենքը, որի նպատակն էր ծայրահեղ աղքատության մեջ հայտնված այնուներին «օգնելը»։ Օրենքով նախատեսվում էր հողակտորներ հատկացնել այն այնուներին, որոնք ցանկություն ունեին գյուղատնտեսությամբ զբաղվելու։ Սակայն, ինչպես նշում են քննադատները, օրենքը բազմաթիվ թերություններ ուներ․ այնուներին հատկացված հողակտորները բավարար չէին ընտանիքի կարիքները հոգալու համար, օրենքը հաշվի չէր առել, որ այնուներն ավանդաբար զբաղվել են որսորդությամբ, և հողագործությունը նրանց համար խորթ զբաղմունք էր։

Օրենքը ոչ միայն չի բարելավում այնուների կենցաղը, այլև մեծապես նպաստում է նրանց ասիմիլյացիային։ Օրենքի 9-րդ հոդվածը նախատեսում էր այնուների բնակավայրերում պետական բյուջեով տարրական դպրոցներ բացել, սակայն այդ դպրոցներում երեխաների կրթությունն իրականացվում էր ոչ թե այնուների լեզվով, այլ ճապոներեն, ինչի հետևանքով ճապոներենը հետզհետե դառնում է այնուների առաջին լեզուն։ Իսկ երբ ձուլմանք քաղաքականության հետևանքով այնուները կորցնում են իրենց լեզուն և մշակույթը, ճապոնական խոսույթում նրանց անվանում են «անհետացող, վերացող ժողովուրդ»։

Այնուները հաճախ էին ենթարկվում խտրականության իրենց արտաքինի, սովորույթների, հագուկապի և այլ պատճառով։ Ճապոնացի երեխաները նույնիսկ այնու երեխաներին ծաղրում էին՝ դիմելով «ա, ինու» (ճապոներեն «ինու» նշանակում է շուն)։

1910-ականներից մինչև 1930-ականների սկիզբը, Տայշյոյի ժողովրդավարության տարիներին մի շարք այնու գործիչներ՝ բանաստեղծ Իբոշի Հոկուտոն, ակտիվիստ Յոշիդա Կիկուտարոն և ուրիշներ պայքարում են խտրականության դեմ, և 1931 թվականին ստեղծվում է Հոկայդոյի այնուների միությունը։ Այս տարիների գործիչները հիմնականում կարևորում էին այնու մշակույթի պահպանումը և Ճապոնիայի ասիմիլյացիոն քաղաքականությունը քննադատելու կամ այնուների համար ինքնավարություն պահանջելու փորձեր չէին անում։

Երկրորդ աշխարհամարտից հետո՝ 1946 թվականին, այնուների միությունը վերակազմավորվում է՝ նպատակ ունենալով բարձրացնել հասարակությունում այնուների դիրքը։ Սակայն դա միանգամից անել չի հաջողվում, և այնուները շարունակում են բախվել խտրականության հետ։ 1961 թվականին միությունը նույնիսկ փոխում է անվանումը՝ դառնալով Հոկայդոյի Ուտարի միություն՝ փորձելով խուսափել «այնու» բառի հետ կապված խտրական ասոցիացիաներից։ Այնուների լեզվով «ուտարի» նշանակում է «ազգակից», «հարազատ»։ Այս անվանումը պահպանվում է մինչև 2009 թվականը, երբ միությունը կրկին վերանվանվում է Հոկայդոյի այնուների միության։

Իրավիճակը փոխվում է 1970-ականներին, երբ Ճապոնիայում ծավալված այլ շարժումների ազդեցությամբ այնուները նույնպես ավելի պահանջատեր են դառնում՝ պահանջելով նախ և առաջ գործածությունից հանել էթնիկ ձուլումը խրախուսող նախկին տեղաբնիկների մասին օրենքը և ձեռնարկել այնուների կենցաղի բարելավմանը և մշակույթի վերածննդին ուղղված միջոցառումներ։ Շարժումն ավելի է ուժգնանում այն բանից հետո, երբ 1986 թվականին վարչապետ Նակասոնե Յասուհիրոն ելույթի ընթացքում հայտարարում է, որ «Ճապոնիան միատարր պետություն է», և որ «Ճապոնիայում չկան ազգային փոքրմասնություններ, որոնք ճապոնական քաղաքացիություն ունեն և խտրականության են ենթարկվում»։ Ի դեպ, Ճապոնիան առաջին անգամ այնուներին՝ որպես «ազգային փոքրամասնության», ճանաչել է միայն 1991 թվականին՝ ՄԱԿ-ի քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի իրագործմանն ուղղված հաշվետվությունում, իսկ նրանց՝ որպես «բնիկ ժողովրդի», ճանաչել է 2008 թվականին։

1994 թվականին Կայանո Շիգերուն դառնում է խորհրդարանի վերին պալատի ազգությամբ այնու առաջին պատգամավորը, և այնուների համայնքն ավելի մեծ թափով է ձեռնամուխ լինում այնուների մասին նոր օրենքի ընդունմանը։ Այնուները մի շարք պահանջներ ունեին՝ խորհրդարանում և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում փոքրամասնությունների քվոտաներ, այնու լեզվի և մշակույթի պահպանում ու հանրահռչակում, ավանդական ձկնորսության և անտառային ռեսուրսների օգտագործման իրավունք, այնուների հիմնադրամի ստեղծում։

1997 թվականին ընդունվում է այնուների մշակույթի խրախուսման և այնուների ավանդույթների մասին գիտելիքների տարածման մասին օրենքը (կարճ՝ այնուների մշակույթի խրախուսման մասին օրենք), որը հիմնական շեշտը դրել էր մշակույթի հանրահռչակման վրա և անտեսել էր այնուների քաղաքական պահանջները։ Օրենքի ընդունումից հետո ստեղծվում է այնուների մշակույթի հիմնադրամը, որը դրամաշնորհներ է տրամադրում այնու լեզվի և մշակույթի հանրահռչակման ծրագրերին, ինչպես նաև այնուներին վերաբերող հետազոտությունների իրականացմանը։ Հիմնադրամը բավական մեծ ավանդ է ներդնում այնու մշակույթի տարածման գործում, բայց, ինչպես նշում է Թեսսա Մորիս-Սուձուկին, այնուների կողմից հնչում է քննադատություն առ այն, որ դրամաշնորհներից շատերը բաժին են հասնում «վաջին»-ներին (ճապոնացիներին), և որ հիմնադրամի պաշտոնյաների մեծ մասը նույնպես վաջիններ են։

2008 թվականին այնուներին Ճապոնիայի «բնիկ ժողովուրդ» ճանաչելուց հետո խորհրդարանը ձեռնամուխ է լինում այնուների մասին նոր օրենքի ստեղծմանը, որն ընդունվում է 2019 թվականին։ Այնու ժողովրդի հպարտությունը հարգող հասարակության ստեղծմանը մղված քաղաքականության խթանման մասին օրենքը այնուներին ճանաչում է ճապոնիայի հյուսիսի, մասնավորապես՝ Հոկայդոյի բնիկ ժողովուրդ, արգելում է նրանց հանդեպ խտրականությունը, տարբեր ծրագրերի միջոցով նպատակ է դնում խթանել այնու ժողովրդի մշակույթի հանդեպ ըմբռնումը, տրամադրում է դրամաշնորհներ և օժանդակություն տուրիզմի զարգացման և այլ ծրագրերին։ Օրենքի ընդունումից հետո կառավարությանը կից ստեղծվել է Այնուների քաղաքականության խթանման գրասենյակը, իսկ Հոկայդոյի Շիրաոյ քաղաքում 2020 թվականին բացվել է Ուպոպոյ կոչվող «Էթնիկ ներդաշնակության խորհրդանշական տարածքը», որի առաքելությունն է այնու մշակույթի հետազոտումն ու հանրահռչակումը, ինչպես նաև «բնիկ ժողովուրդների արժանապատվությունը հարգող, խտրականություն չդրսևորող, բազմազան և հարուստ մշակույթ ունեցող հասարակության ստեղծումը»։ Կնպաստի՞ նոր օրենքը այնուների դրության բարելավմանը, թե՞ կդառնա միայն տուրիզմը խթանող «կոսմետիկ» օրենք, կարող ենք դատել մոտ ապագայում։

Քանի՞ այնու կա Ճապոնիայում, ո՞ր ոլորտներում են նրանք գործունեություն ծավալում, որքա՞ն է նրանց կենսամակարդակը տարբերվում «վաջին»-ներից։ Ըստ 2017 թվականի Հոկայդո պրեֆեկտուրայի կողմից անցկացված Հոկայդոյի այնուների կենցաղի մասին փաստահավաք հետազոտության՝ Հոկայդոյում բնակվում է 13118 այնու։ 1999 թվականին նմանատիպ հետազոտության համաձայն՝ այնուների բնակչությունը 23767 էր։ Սակայն այս թվերը ցույց չեն տալիս իրական պատկերը, քանի որ շատ այնուներ խտրականությունից խուսափելու համար թաքցնում են իրենց ծագումը։ Ինչպես նշում է ճապոնագետ, պատմաբան Դեյվիդ Հաուելը, այնուների իրական թվաքանակի անհայտ լինելու պատճառներից գլխավորն այն է, թե ինչպես են տվյալները հավաքագրվել և պահպանվել Մեյջի ժամանակաշրջանից ի վեր։ Հաուելը պարզաբանում է, որ 1871 թվականից ի վեր, երբ «Ընտանեկան գրանցամատյան»-ի օրենքը կիրառվում է այնուների նկատմամբ, պաշտոնյաները դադարում են ժողովրդագրական տվյալներում այնուների վերաբերյալ առանձին հաշվարկներ անելուց, ինչը պայմանավորված էր բնակչությունը միատարր դարձնելու և փոքրամասնություններին Ճապոնիայի բնակչության հետ ձուլելու ցանկությամբ։ Վերոհիշյալ հետազոտություններում այնու են համարվում այն մարդիկ, «որոնց երակներով ենթադրաբար այնուների արյուն է հոսում, և նրանք, ովքեր այդ անձանց հետ ամուսնական կամ որդեգրական հարաբերությունների մեջ են»։ Այսպիսով, չունենալով հստակ վիճակագրական տվյալներ, ինչպես նաև սահմանում, թե ովքեր են այնուները, դժվար է վստահորեն ասել, թե քանի այնու է այժմ բնակվում Ճապոնիայում։

Հոկայդոյում այնուներն ավելի հաճախ են հայտնվում սոցիալական նպաստ ստացողների ցուցակում, քան ոչ այնուները (համապատասխանորեն 36․1 % և 32․1 %), համալսարան ընդունվող այնուների թիվը մեծապես զիջում է վաջիններին (33․3 % և 45․8%), նրանց տարեկան միջին եկամուտը կազմում է 2-ից 3,49 միլիոն իեն, որը նույնպես զիջում է Ճապոնիայի միջինին (4,61 միլիոն)։ Հարցման մասնակիցները 27․1 տոկոսը պատասխանել է, որ ունի նյութական դժվարություններ, իսկ 47․8 տոկոսը՝ որոշ չափով նյութական դժվարություններ։ Միայն  մեկ տոկոսն է իրեն հարուստ համարել։ Նաև հարցման մասնակիցների 70․3 տոկոսը պատասխանել է, որ կարևորում է կրթական միջավայրի բարելավումը, 51․1 տոկոսը՝ կենցաղի և զբաղվածության կայունության ապահովումը։ Այնուների մշակույթի պահպանմանն ու փոխանցմանն ուղղված քաղաքականությունը կարևորել է հարցվողների 36․2 տոկոսը։ Մասնակիցների 23․2 տոկոսը նշել է, որ խտրականության ենթարկվելու փորձ ունի, իսկ 13․1 տոկոսը հայտնել է, որ անձամբ չի ենթարկվել խտրականության, բայց գիտի այլ անձանց, որոնք այդ փորձն ունեն։

2017 թվականի հարցման արդյունքները ցույց են տալիս, որ այնուների կենցաղը փոքր-ինչ բարելավել է։ Սակայն դրանք ցույց են տալիս նաև, որ չնայած այնուներին ուղղված բազմաթիվ պետական ծրագրերի առկայությանը՝ այնուների կենցաղը որոշ ոլորտներում զգալիորեն զիջում է վաջիններին։ Թերևս դրա պատճառներից են «կոսմետիկ» օրենքները, որոնք, մշակույթի և տուրիզմի վրա շեշտ դնելով, անտեսել են այնուների քաղաքական և տնտեսական մասնակցության, կրթության և այլ իրական խնդիրները։

Նյութի աղբյուրը՝ Աստղիկ Հովհաննիսյան- «Ճապոնական հասարակություն»