Ճապոնիայի իրավական համակարգը

 

Ճապոնական իրավունքի հասկացությունը և ձևավորման փուլերը

Ճապոնական իրավունքը բարոյական, կրոնական և իրավական նորմերի ամբողջություն է, որոնք ձևավորվել են հին չինական կրոնա-փիլիսոփայական հայեցակարգերի, ավանդույթների և օտարերկրյա (ռոմանագերմանական և ամերիկյան) իրավունքի ռեցեպցիայի հիման վրա։

Ճապոնական իրավունքի ձևավորման առաջին փուլը սկսվել է 5-7-րդ դարերից և շարունակվել մինչև Մեյջի դարաշրջանը (19-րդ դար)։

Մինչև 1853 թվականը Ճապոնիան Արևմուտքի հետ ոչ մի շփում չի ունեցել, մինչդեռ Չինաստանի հետ հարաբերությունները կարևոր տեղ էին գրավում նրա պատմության մեջ։ Ճապոնիայի ավանդական մտածելակերպը, որը բավականին հեռու էր եվրոպականից, տարբեր ժամանակաշրջաններում ենթարկվել է Չինաստանի ազդեցությանը։ Սակայն այդ մտածելակերպը տարբերվել է չինականից․ այն պահպանել է իր վառ արտահայտված յուրատեսակությունը՝ կապված ճապոնացիների ազգային բնավորության հետ։ Այս առումով որոշակի ազդեցություն է ունեցել նաև այն մեկուսացումը, որի մեջ Ճապոնիայի տիրակալները պահում էին իրենց երկիրը 250 տարվա ընթացքում՝ մինչև 1853 թվականը։

Ճապոնական իրավունքի առաջին հուշարձանները հայտնվել են Տայկա դարաշրջանում, որը սկսվել էր 646 թվականին։ Այդ հուշարձաններից են «Շոտոկու սահմանադրությունը» և «Տաիկայի հրովարտակը»։ Դրանք կայսերական իրավաբանական ժողովածուներ են, որոնք կազմվել են չինական օրենսդրության օրինակով։ Այդ դարաշրջանում չինական ազդեցության ներքո Ճապոնիայում ներդրվել է ինքնատիպ քաղաքաէթիկական կանոն, որը մասնավորապես նախատեսում էր պետությանը պատկանող բրնձի դաշտերի պարբերական բաշխումն ըստ շնչերի թվի և հասարակության հստակ բաժանումն ըստ «ռանգերի»։ Յուրաքանչյուր դասակարգ պետք է պետության մեջ կատարեր հստակ սահմանված իր գործառույթը։ Յուրաքանչյուրի պարտականությունները հստակեցվում էին «ռիցու-րյո» կոչվող իրավաբանական ժողովածուների մեջ։ Նշված ժողովածուները հիմնականում ներառում են ռեպրեսիվ (պատժիչ) «ռիցու» և վարչական «րյո» նորմերը։ Ժողովածուները հեռու են սուբյեկտիվ իրավունքների հասկացությունից, բայց դրանք մոտ են իրավունքին որոշակի նշանակություն տալուն։

7-րդ դարում «ռիցու-րյո»-ով ներդրված հողերի բաշխման համակարգը Ճապոնիայում վատ էր գործում։ 9-րդ և 10-րդ դարերում սկսեց զարգանալ սենյորիայի համակարգը, այսինքն՝ անձեռնմխելի և հարկերից ազատված տիրապետման համակարգը։ Հետագայում այն վերածվեց ինքնիրավ դատական իշխանությամբ օժտված խոշոր հողատիրության։

Քրեական արդարադատության անզորությունը և, որպես հետևանք, անվտանգության բացակայությունն ու քաղաքացիական պատերազմները հանգեցրին սենյորիայի վարչակարգի հետ միաժամանակ նոր ֆեոդալական վարչակարգի առաջացմանը։ Այս ժամանակաշրջանում կայսրը զրկված էր իրական իշխանությունից, պալատական ազնվականները (կուգե) նույնպես անկում էին ապրում։ Կայսրն իրեն վերագրված սուրբ բնույթի առանձնաշնորհության ուժով մնում էր կարևոր և խորապես պաշտելի անձ, բայց իրականում իշխանությունն անցավ զինվորականների խավին։

Զինվորականների խավը (բուկե, սամուրայներ) ապրում էր համաձայն սեփական սովորութային իրավունքի (բուկե-խո)։ «Կուգե-խո» իրավունքը գործում էր կայսերական արքունիքում և պալատական ազնվականների շրջանում, «խոնզե-խո» իրավունքը՝ ֆեոդալների կալվածքներում, «բուկե-խոն»՝ զինվորական տիրակալի՝ Սյոգունի հողատիրությունում։ Բուկե խավի ներսում գործող «ասպետական օրենսգիրքը» հիմնված էր գերագույն ավատիշխանին (սյուզերենին) իր ավատավորի (վասալի) բացարձակ նվիրվածության գաղափարի վրա, այն բացառում էր իրավունքների և իրավաբանական բնույթի պարտականությունների որևէ գաղափար։ Գերագույն ավատիշխանի կամայականության առջև ավատավորը ոչ մի երաշխիք չուներ։ Վիրավորական էր համարվում նույնիսկ այն միտքը, թե ավատավորն իրավունքներ կարող է ունենլ ավատիշխանի նկատմամբ։ Ավատավորի և գերագույն ավատիշխանի փոխհարաբերությունները դիտարկվում էին որպես հոր և որդու հարաբերություններ։ Նրանց միջև չպետք է գոյություն ունենար որևէ պայմանագիր, քանզի կապվածության, հավատարմության, անձնազոհության, անձնական նվիրվածության, հանուն գաղափարների զոհաբերության նման զգացմունքները կորցնում են իրենց նշանակությունը, երբ փորձում են դրանք դնել պայմանագրային շրջանակների մեջ։

Մի քանի դարերի ընթացքում «բուկե» էթիկան գոյատևում էր ռիցու-րյո-ում ներկայացված մանրամասն կանոնակարգի հետ մեկտեղ, քանի որ հենց ռիցու-րյոն էր դեռ կիրառվում զինվորականների խավում չընդգրկված անձանց նկատմամբ։ Ասիկագա սյոգունների դարաշրջանում (1333-1573թթ․), որը փոխարինեց Կամակուրա դարաշրջանին (1185-1333թթ․), սկսվեց անարխիայի և քաղաքացիական պատերազմների ժամանակաշրջանը, որը հանգեցրեց ֆեոդալական ունիտարիզմի հաստատմանը։ Հաստատվեց ասպետների գերակայությունը գյուղացիների նկատմամբ։ Զինվորականների դասակարգի տեղական ներկայացուցիչները (ձիտո), որոնց վրա էր դրված հասարակական կարգի ապահովումն ու հարկահավաքը, սկսեցին ամբողջությամբ յուրացնել կալվածքներից ստացվող եկամուտները, այնինչ նախկինում վերցնում էին այդ եկամուտների միայն մի մասը։ Ճապոնիան կիսված էր մի քանի խոշոր անկախ ֆեոդալների (դայմյո) միջև, որոնց ենթարկվում էին «ձիտո»-ները, և որոնք իրար միջև անդադար պառակտչական պատերազմներ էին տանում։ Ռիցու-րյո-ն այլևս չէր կիրառվում, շարունակում էին գործել միայն բուկե անձնական իրավունքները, որոնցով և փոխարինվեցին տեղական ավանդույթները։

Մինչև նշված ժամանակաշրջանը Ճապոնիայում գոյություն ունեին տարբեր դասակարգեր, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հատուկ կարգավիճակն ուներ։ 14-րդ դարում այս վարչակարգը փոխարինվեց խիստ հիերարխիայի համակարգով, որը բացառում էր ցածր խավերի իրավունքը բարձր խավերի նկատմամբ։ Ասպետների դասակարգի ներկայացուցիչների միջև բացառվում էր պայմանագրեր կնքելու և իրավական պարտավորություններ սահմանելու հնարավորությունը։

Անհավասարության այս համակարգը, տեղ չթողնելով սուբյեկտիվ իրավունքների հասկացությանը, էլ ավելի ուժեղացվեց Տոկուգավա սյոգունների դարաշրջանում։ Ճապոնիան բռնեց ֆեոդալական մասնատվածությունից դեպի պետության կենտրոնացում ճանապարհը։ Որպես եվրոպական ազդեցությանն արձագանքում՝ պաշտոնական դոկտրինա դարձավ կոնֆուցիականությունը։

Այս ժամանակաշրջանում զարգացավ իշխանություններից եկող ազգային օրինաստեղծ գործունեությունը։ Ի հայտ եկան «Տոկուգավայի 100 հոդվածների կանոնադրությունը» (1616թ․) և «100 հոդվածների օրենսգիրքը» (1741թ․)։ Այս ժամանակաշրջանի կարևորագույն նորմատիվ  ակտը՝ «100 հոդվածների օրենսգիրքը» կամ «100 օրենքները», կանոնակարգեց ֆեոդալների կողմից մշակված նախկին օրենքները և սովորութային իրավունքի նորմերը։ Դրանում պարունակում էին նյութական և քրեական դատավարության իրավունքի նորմեր։ Քաղաքացիաիրավական հարաբերությունները կարգավորվում էին սովորույթներով։ Երկրում պաշտոնապես գործում էր օրենքների չիմացության սկզբունքը։ Ժողովուրդը չպետք է իմանար օրենքները, այլ զուտ պարտավոր էր ենթարկվել դրանց։ Օրենքների բովանդակությունը պետք է հայտնի լիներ միայն դատավորներին և չինովնիկներին։

Տոկուգավա սյոգունի իշխող զինվորական-ֆեոդալական վերնախավը իրականացնում էր մեկուսացման քաղաքականություն՝ խոչընդոտելով բնակչության գիտակցության մեջ այլ գաղափարախոսության առաջացումը, որը կարող էր փոփոխել «ազգային ամբողջականությունը»։ Ճապոնացիներն իրավունք չունեին լքելու երկիրը, իսկ օտարերկրացիները՝ մուտք գործելու երկիր, բացառությամբ այն չինացիների, որոնց հետ առևտուր էր իրականացվում։ Ապրանքափոխանակման նպատակով եվրոպացիներն իրավունք ունեին մտնելու միայն  չինական նավահանգիստներ, սակայն նրանց նկատմամբ կիրառվում էր հատուկ զգուշավորություն։

1597 թվականին ներդրվեց խիստ վերահսկողության և մատնության քաղաքականությունը։ Ամբողջ երկրով մեկ ձևավորվեցին 5 հոգուց բաղկացած հատուկ խմբեր (գոնինգումի), որոնք պետք է տեղեկացնեին հանցագործությունների մասին, հետևեին հասարակական կարգին, հայտնեին ոստիկանությանը քաղաքացիների տեղաշարժերի, նրանց բնակավայրերում կողմնակի անձանց ներկայության մասին։ Խումբը համապարտ քրեական և ֆինանսական պատասխանատվություն էր կրում։ Նրա համաձայնությունն անհրաժեշտ էր դատական գործեր հարուցելու համար, նա խառնվում էր ընտանեկան հարցերին, վերահսկում էր հողօգտագործումը՝ այդ նպատակներով ներգրավելով վկաների և խորհրդատուների։ Ճապոնական մտածելակերպի վրա խորը հետք թողած այս ինստիտուտի ազդեցությունը որոշակի իմաստով նկատվում են նաև ժամանակակից Ճապոնիայում։

Կայացած կարգուկանոնն այս դարաշրջանում բնական և անկոտրում էր թվում, հիմնված էր հասարակական դասակարգերի հստակ տարաբաժանման (ասպետներ, գյուղացիներ, առևտրականներ) և այդ դասակարգերի հիերարխիայի սկզբունքի վրա։ Ճապոնացիների ամբողջ ապրելակերպը որոշվում էր նրանով, թե որ դասակարգին էին նրանք պատկանում։ Դրանից էր կախված նրանց տան տեսակը, հագուստի գործվածքն ու գույնը, սնունդը։ Բարձր խավերի նկատմամբ ցածր խավերի իրավունքների մասին անգամ խոսք չէր կարող լինել։

Իրական իշխանություն ունեցող սյոգունը չէր համարում, որ վեճերի քննությունը իր գործառույթներից է։ Նա անում էր դա բացառիկ դեպքերում։ Միայն 18-րդ դարում նրա իրավազորությունն ընդլայնվեց։ Ինչպես երևում է 1767 թվականին վերագրվող մի որոշումից, սյոգունի իրավազորությունն ընդգրկում էր 53 տեսակի գործեր, որոնք բաժանված էին 2 խմբի՝ հիմնական վեճեր և գույքային բնույթի վեճեր։ Կենտրոնական իշխանության քաղաքականությունը միշտ ուղղված է եղել տեղական դատարանների իրավասության ընդլայնմանը խոչընդոտելուն։ Սյոգունն արդարադատություն էր իրականացնում ըստ իր քմահաճույքի, անհատներին դատարան դիմելու իրավունք չէր տրվում։ Դատական գործառույթները չէին տարբերվում հանրային-իրավական այլ գործառույթներից։ Ճապոնիան չուներ իրավական դպրոցներ, արհեստավարժ դատավորներ, դատախազներ, փաստաբաններ և նոտարներ։

Ճապոնիայի իրավական համակարգի կայացումը։ Ճապոնական իրավունքի արևմտականացումը

Մեիջի (Մուցուհիտո կայսրի «լուսավորյալ կառավարման») դարաշրջանի սկիզբը նշանավորեց ճապոնական իրավունքի ձևավորման երկրորդ փուլի մեկնարկը (19-րդ դարի 60-ականներ-20-րդ դարի սկիզբ)։ Մեիջի դարաշրջանը սկսվեց 1867-1868 թվականների բուրժուական հեղափոխությամբ, երբ իշխանությունը Տոկուգավա ընտանիքից անցավ կայսրին և շարունակվեց մինչև 1912 թվականը։

Ճապոնական հասարակության համընդհանուր նորացման ընթացքում նախկինում ամրապնդված գրեթե ամբողջ կառուցվածքը փլուզվեց։ Արևմտյան տիպի ժողովրդավարական պետությունը փոխարինելու եկավ նախկին ֆեոդալական պետությանը։ Ֆեոդալական հարաբերությունների բարեփոխումների առաջադիմական ձեռքբերում դարձավ դասակարգերի (սամուրայների, գյուղացիների, արհեստագործների, առևտրականների) միջև իրավահավասարության հաստատումը, գյուղացիների՝ հողի նկատմամբ սեփականության իրավունքի ճանաչումը, ամբողջ երկրի համար միասնական դատական համակարգի ստեղծումը։

Արագ առաջընթացը Ճապոնիան դարձրեց մեր դարաշրջանի համաշխարհային առևտրի ոլորտում գլխավոր երկրներից մեկը։ Ժամանակակից օրենսդրությունը մերձեցնում է Ճապոնիան Արևմուտքի իրավական համակարգերի հետ, մասնավորապես՝ մայրցամաքային Եվրոպայի ռոմանական իրավական համակարգերի հետ։ Իրավունքի փիլիսոփայության մասով ճապոնական հեղինակների աշխատություններում շարադրվում են արևմտյան տեսություններ՝ առանց ավանդական ճապոնական յուրահատուկ գաղափարների որևէ հիշատակման։ Ոչ մի աշխատության մեջ չկա հին իրավունքի ամբողջական պատկերը։ Ժամանակակից ճապոնական իրավունքը առաջնորդվում է բացառապես արևմտյան իրավունքով։ Մասնավոր իրավունքի ճապոնացի մասնագետ Հարադան հենց արևմտյան իրավական համակարգերի հիման վրա է կառուցել ճապոնական քաղաքացիական օրենսգրքի առանց բացառության բոլոր հոդվածները։

Իրավունքի արևմտականացմանը Ճապոնիայում դիմեցին դեռ Մեիջի դարաշրջանում, որպեսզի վերջ դրվեր այն անհավասար առևտրային պայմանագրերին, որոնք որոշ արևմտյան պետություններ (ԱՄՆ-ն, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Հոլանդիան) ստիպում էին Ճապոնիային ընդունել 1858 թվականին, և որոնք ստորացնում էին երկրի ազգային արժանապատվությունը։ Այդ դարաշրջանում ուղղություն վերցվեց դեպի շուկայական հարաբերությունների զարգացումը։ Որոշ ժամանակ չինական իրավունքի ազդեցությունը դեռ պահպանվում էր, այն դասավանդվում էր Տոկիոյի համալսարանում մինչև 1880 թվականը, սակայն չինական ազդեցությունն աստիճանաբար անհետացավ՝ դեպի եվրոպական իրավունք ճապոնացիների ուղղվածության հետևանքով։ Ավելի հեշտ էր կարճ ժամանակահատվածում օրենսգրքեր ընդունել, քան անդրադառնալ անգլիական ընդհանուր իրավունքին։

Ճապոնիայի իրավական համակարգը փոխակերպվել է ռոմանագերմանական իրավունքի ռեցեպցիայի հիման վրա։ 1869 թվականից սկսվեցին ֆրանսիական օրենսգրքերի թարգմանության աշխատանքները, որոնք ավարտվեցին 5 տարի անց։ Ճապոնիան չուներ իրավաբաններ, և հարկավոր էր տերմիններ գտնել ամենահասարակ հասկացությունները, օրինակ՝ «սուբյեկտիվ իրավունքը» կամ «իրավաբանական պարտականությունը» արտահայտելու համար, որոնք դեռ հայտնի չէին ճապոնացի գիտնականներին։ Սկսած 1872 թվականից նախապատրաստվեցին մի շարք օրենսգրքեր, որոնք մշակված էին ֆրանսիացի իրավաբան Բուասոնադի ու եվրոպացի այլ բազմաթիվ իրավաբանների կողմից։ Ըստ ֆրանսիական նմուշի կազմված Քրեական օրենսգիրքը և Քրեական դատավարության օրենսգիրքն ընդունվեցին 1882 թվականին։ Գերմանական իրավունքի ազդեցության ներքո կազմված դատարանակազմության մասին օրենքները և Քաղաքացիական դատավարության օրենսգիրքն ընդունվեցին 1890 թվականին։

Ամենաբարդը Քաղաքացիական օրենսգիրքն ընդունելն էր։ Բուասոնադի կողմից նախապատրաստված նախագիծը, որը ձևափոխված էր անձանց և ժառանգման իրավունքի մասով, ընդունվեց 1891 թվականին, բայց դրա ուժի մեջ մտնելը հետաձգվեց։ Այն բազմաբնույթ տարաձայնությունների առարկա դարձավ, և արդյունքում նոր նախագիծ նախապատրաստվեց, որը խիստ կրել էր Գերմանիայի քաղաքացիական օրենսգրքի ազդեցությունը։ Այդ օրենսգիրքն ընդունվեց 1898 թվականին և գործում է առ այսօր, բայց այն բազմիցս լրացվել և արդիականացվել է հատուկ օրենքներով։

1899 թվականի Առևտրային օրենսգիրքը ենթարկվել է էլ ավելի մեծ փոփոխությունների, քան Քաղաքացիական օրենսգիրքը։ Ինչպես և ֆրանսիական իրավունքում, Առևտրային օրենսգրքի մեծ թվով նորմեր համարվում են շեղում Քաղաքացիական օրենսգրքի նորմերից։ Ճապոնիայի առևտրային օրենսգրքի առաջին հոդվածը սահմանում է․ «Սույն օրենսգրքով չկարգավորված առևտրային հարաբերությունների նկատմամբ կիրառվում են առևտրի իրավական սովորույթները, իսկ դրանց բացակայության դեպքում՝ Քաղաքացիական օրենսգրքի նորմերը»։ Օրենսգիրքը ընթացակարգային կանոններ չի պարունակում, և Ճապոնիան չունի հատուկ առևտրային դատարաններ։ Առևտրային հարաբերությունների ոլորտում ընդունվել են մի շարք օրենքներ, որոնք չեն ընդգրկվել օրենսգրքի տեքստում, ինչպես, օրինակ, արժեթղթերի մասին օրենքները։

1889 թվականին ըստ պրուսական մոդելի ընդունվեց Ճապոնիայի առաջին Սահմանադրությունը, որն ամրապնդեց կայսերական իշխանության վերականգնումը և Արևմտյան Եվրոպայի սահմանադրականության մի շարք սկզբունքներ։

Ճապոնական իրավունքի ձևավորման երրորդ փուլը սկսվեց երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո։ Վերը նշված աղբյուրների վրա հիմնված ճապոնական իրավունքն էական փոփոխությունների ենթարկվեց 1945 թվականից հետո։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում Ճապոնիայի պարտությունը և ամերիկյան զորքերի կողմից 7 տարվա օկուպացիան հանգեցրին ճապոնական իրավունքի արմատական փոփոխությունների։ Դա նպաստեց նրան, որ անգլո-ամերիկյան իրավական ընտանիքը (հիմնականում դրա ամերիկյան տարբերակով) սկսեց գերիշխող ազդեցություն գործել ճապոնական իրավունքի զարգացման վրա։ Այդ ազդեցությունն առավել զգալի արտահայտվեց սահմանադրական, առևտրային, քրեադատավարական իրավունքներում, ինչպես նաև՝ բաժնետիրական օրենսդրության մեջ։

Ճապոնիայի 1946 թվականի Սահմանադրության տեքստը կազմվել էր ամերիկյան օկուպացիոն զորքերի շտաբի իրավաբանների կողմից։ Բնականաբար, նրանք որպես նմուշ օգտագործել էին ԱՄՆ Սահմանադրությունը։

1947 թվականի մայիսի 3-ին ուժի մեջ մտած Ճապոնիայի 1946 թվականի Սահմանադրության հիմքում դրված են ժողովրդավարության հիմնական սկզբունքները։ Իր երրորդ գլխում այն երաշխավորում է մարդու հիմնական իրավունքները, ճանաչում է իշխանությունների բաժանման սկզբունքը։ Կայսրը, ով մինչև 1945 թվականը պետության գլուխ էր հանդիսանում, այժմ այդպիսին՝ ըստ ծագման աստվածային ինստիտուտ, այլևս չէր ներկայանում․ նրա լիազորությունները սահմանափակվեցին։ Համաձայն Սահմանադրության առաջին հոդվածի՝ կայսրը պետության և ազգի միասնության խորհրդանիշն է, սակայն նրա կարգավիճակը սահմանվում է ըստ ժողովրդի կամքի, որին և պատկանում է գերագույն ինքնիրավ իշխանությունը։

Օրենսդրական իշխանության կրողը խորհրդարանն է, որը կազմված է երկու՝ Ներկայացուցիչների և Խորհրդականների պալատներից, որոնց անդամներն ընտրվում են համընդհանուր քվեարկությամբ՝ համապատասխանաբար 4 և 6 տարի ժամկետով։ Գործադիր իշխանությունն իրականացվում է կառավարության կողմից, որը կազմված է վարչապետից և այլ պետական նախարարներից։ Որպես կանոն՝ վարչապետի պաշտոնը զբաղեցնում է մեծամասնության կուսակցության առաջնորդը։ Կառավարությունը համապարտ պատասխանատվություն է կրում խորհրդարանի առջև։ Սահմանադրությունը ճանաչում է դատական իշխանության անկախությունը։ Երկրում գործում է միասնական դատական համակարգ․ նույն դատարանները քննում են թե՛ քրեական, թե՛ քաղաքացիական և թե՛ վարչական գործերը։

Դատական համակարգը գլխավորում է Գերագույն դատարանը, որի նստավայրը Տոկիո քաղաքում է։ Նրա կազմում ընդգրկված են 15 դատավոր։ Ֆրանսիայի վճռաբեկ դատարանի նման այն քննում է միայն իրավունքին վերաբերող հարցերը, բայց, այդուհանդերձ, համարվում է երրորդ դատական ատյան։ Ինչպես և ԱՄՆ Գերագույն դատարանը, Ճապոնիայի Գերագույն դատարանը կարող է վերահսկողություն իրականացնել օրենքների և կանոնակարգային ակտերի սահմանադրականության նկատմամբ։ Նույն հնարավորությամբ են օժտված նաև բոլոր ստորադաս դատական ատյանները (համաձայն Գերագույն դատարանի 1950 թվականի փետրվարի 1-ի որոշման)։ Օրենքների և կանոնակարգերի սահմանադրականության նկատմամբ վերահսկողությունն իրականացվում է կոնկրետ գործերի քննության ընթացքում։ Երկրում կան 50 առաջին ատյանի դատարաններ, և դրանցից յուրաքանչյուրը քննում է ցանկացած քաղաքացիական, առևտրային, քրեական, վարչական գործ։ Այդ դատարանների որոշումների վրա կարելի է վերաքննիչ բողոք ներկայացնել երկրորդ ատյանի՝ կոլեգիալության սկզբունքի հիման վրա գործող 8 դատարաններից մեկին։

Ամերիկյան իրավունքի ազդեցությունը, այնուամենայնիվ, բավականին սահմանափակ է և ոչ բավարար հետևողական։ Բանն այն է, որ ճապոնական իրավունքի հիմնական՝ քաղաքացիական, առևտրային, քաղաքացիական դատավարության և քրեական ճյուղերի ինստիտուտների մեծամասնությունը մինչ այժմ հիմնված է ռոմանագերմանական իրավական ընտանիքի ավանդույթների վրա։ Հարկ է համաձայնել այն հետևությանը, որին հանգել է ճապոնացի իրավաբան Ցունեո Ինակոն․ «Ժամանակակից ճապոնական իրավունքի մեջ գերիշխող դիրք է զբաղեցնում ռոմանագերմանական համակարգը»։

Ճապոնական իրավունքի և ռոմանագերմանական իրավական ընտանիքի ընդհանրությունն արտահայտվում է ոչ միայն պոզիտիվ իրավունքի բովանդակության, այլ նաև իրավունքի աղբյուրների համակարգի մեջ։

Ճապոնիայի իրավունքի աղբյուրները

Ճապոնական իրավունքի աղբյուրների համակարգը նման է ռոմանագերմանական համակարգին։ Դրանում գերիշխող տեղ է զբաղեցնում նորմատիվ-իրավական ակտը (օրենքը)՝

·       Սահմանադրությունը

·   Սովորական օրենքները, որոնք ընդունվում են խորհրդարանի կողմից, որը իշխանության բարձրագույն մարմինն է և միակ օրենսդրական մարմինը

·  Խորհրդարանի ակտերը, որոնք ընդունվում են Նախարարների կաբինետի և դրա մարմինների նախաձեռնությամբ

·    Կառավարական հրամանագրերը, որոնք արձակվում են Նախարարների կաբինետի կողմից։ Նախատեսված է կոնտրասիգնատուրայի ինստիտուտը (բոլոր օրենքները և կառավարական հրամանագրերը ստորագրում են իրավասու պետական նախարարները, և հաստատում է վարչապետը)

·    Օրդոնանսներ, որոնք ընդունվում են տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից՝ նրանց իրավասության սահմաններում

Պատվիրակված օրենսդրության ակտեր՝ կառավարման բարձրագույն մարմինների ակտերը, որոնք արձակվում են խորհրդարանի օրենսդրական գործառույթների պատվիրակման կարգով։

Նորմատիվ-իրավական պայմանագիր (ներպետական և միջազգային)՝ ստացել է լայն տարածում։ Միջազգային պայմանագրերը ենթակա են խորհրդարանի նախնական կամ հետագա հավանությանը։ Միջազգային իրավունքի նորմերը գերակայություն ունեն օրենքի նորմերի նկատմամբ։

Նորմեր-սովորույթներ և նորմեր-ավանդույթներ (գիրի)։ Սովորույթներին հղումները առկա են Քաղաքացիական և Առևտրային օրենսգրքերում, օրինակ՝ ձկնորսության, տաք աղբյուրների օգտագործման, պարտապանի և պարտատիրոջ միջև վեճերի լուծման հարցերում։

Ճապոներենում բացակայում է «իրավունք» տերմինը։ Այն ասոցացվում է «բո» տերմինի հետ (հրամանագիր, կարգադրություն)։ Ճապոնիայում տարածված է իրավունքի՝ որպես «ռիցու» (քրեական իրավունք) ընկալումը։ Այստեղ դեռ հին ժամանակներից չափանիշ է հանդիսացել ոչ թե իրավական, այլ էթիկական վարքագիծը՝ պարտքի զգացումով, բարոյական պատասխանատվությամբ և բարեվարքությամբ (գիրի)։ Դեռ «Շոտոկու սահմանադրության» մեջ գրառվել է․ «Գնահատե՛ք համաձայնությունը, քանզի ամեն ինչի հիմքը չհակասելու ոգին է, հարգե՛ք 3 արժեքներ՝ Բուդդային, դհարման (բուդդիստական նորմերը և կանոնները), սանգհան (բուդդիստների խմբակցությունը)։ Ամեն մարդ պետք է իր պարտականություններն ունենա, վստահությունն արդարության հիմքն է, արդար գնահատեք արժանիքներն ու խախտումները, պարտադիր հատուցեք և համապատասխանաբար պատժեք»։

Գիրիները բարոյական նորմեր են, որոնք հիմնված են պարկեշտության նկատառումների վրա և կարգավորում են անհատների վարքագիծը միմյանց միջև հարաբերություններում՝ բոլոր կենսական իրավիճակներում։ Այս նորմերը նման են չինական կանոններին։ Եղել են հոր և որդու, ամուսնու և կնոջ, հորեղբոր ու զարմիկի, եղբայրների գիրիներ, իսկ ընտանիքից դուրս՝ սեփականատիրոջ և ֆերմերի, փոխատուի և պարտապանի, վաճառողի և հաճախորդի, ղեկավարի և աշխատողի, ավագ աշխատակցի և նրա ենթակայի և այլ հարաբերություններ կարգավորող գիրիներ։

Գիրիները փոխարինում էին իրավունքին ու բարոյական նորմերին։ Դրանք ինքնաբերաբար պահպանվում էին ոչ այնքան բարոյական որոշ հայեցակարգին համապատասխանելու պատճառով, որքան որ գիրիներին չենթարկվելու արդյունքում հասարակության կողմից պախարակված լինելու վախի զգացումից։ Նա, ով անտեսում էր գիրիների նորմերը, համարվում էր իր դեմքը կորցրած անձ, այսինքն՝ բարոյականություն չունեցող մարդ։ Վերջինս միջնորդի կարիք ուներ հարսնախոսության, պայմանագիր կազմելու և այլ դեպքերում։

Գիրիներն ավանդույթների հավաքածուներ չէին։ Դրանք ընդհանուր պարտավորեցնող պահանջներ էին, որոնք ներկայացվում էին այն մարդկանց հետ հարաբերություններին, ում հետ աշխատանքային կամ որևէ այլ մշտական կապի շնորհիվ անձը ստիպված էր հաճախակի շփվել։ Ընդ որում, կողմերից յուրաքանչյուրը պարտավոր էր շփվել այնպիսի կանոններով, որոնք չէին առաջացնում կոնֆլիկտներ, զայրույթ կամ դժգոհություն, այլ հակառակը՝ ստեղծում էին հանգստություն և համաձայնություն։ Այստեղ ամեն բան իր դերն ուներ, անգամ ձայնը և բառերի արտասանության հնչերանգը։

Դատական նախադեպ՝ ձևականորեն իրավունքի աղբյուր չի հանդիսանում։ Սակայն Գերագույն դատարանի որոշումները դատարանների և պետական հաստատությունների կողմից ընկալվում են որպես իրավունքի մեկնաբանության ակտեր, որոնք պետք է անվերապահորեն կատարվեն։

Նյութի աղբյուրը՝ Վահե Գևորգյան- «Համեմատական իրավագիտություն»