Հովհաննես Խան Մասեհյան

 

Իրանահայ հայտնի թարգմանիչ, պետական և հասարակական գործիչ, դիվանագետ, մանկավարժ և խմբագիր Հովհաննես Խան Մասեհյանը ծնվել է Թեհրանում 1864 թվականի փետրվարի 23-ին՝ Պարսկաստանի Նասեր Էդ Դին շահի արքունական ոսկերչապետի ընտանիքում: Հայրը՝ Ծերունի Մասեհյանը, Ղաջարների ժամանակաշրջանի փորձառու ակնագործներից մեկն էր, որը նաև հռչակված էր իր պատրաստած անկրկնելի ադամանդակուռ գլոբուսով: Այդ՝ ոսկուց, արծաթից և հարյուրավոր թանկարժեք ադամանդ, զմրուխտ, հակինթ, փիրուզ և մարգարիտ քարերով ձևավորված գործը ներկայումս համարվում է Իրանի ազգային հարստություն և պահվում է Իրանի Իսլամական Հանրապետության Կենտրոնական բանկի Ազգային զարդերի գանձարանում: Մայրը՝ Աննա Երվանդյանը, Մոզաֆարեդդին Միրզայի ֆրանսերենի ուսուցիչ՝ Անտոն Խան Երվանդյանի քույրն էր:

Մասեհյանի մանկությունն ու պատանեկությունը, ողջ գիտակից կյանքն անցել է բացառիկ պայմաններում: Մասեհյանը նախնական կրթությունը ստացել է Թադեոս-Բարդուղիմեոս եկեղեցում գործող Մկրտիչ վարդապետի վարժարանում (Շահաբդուլադիմի թաղամասում, որն այդ ժամանակ բնակեցված էր գերազանցապես հայերով): Միջնակարգ կրթությունը ստացել է Թեհրանի Հայկազյան դպրոցում և Թավրիզում՝ իր քեռու՝ Անտոն Խան Երվանդյանի մոտ: Այնուհետև, Մասեհյանը գերազանց առաջադիմությամբ և «Ոսկե խաչ» շքանշանով ավարտել է Հայկազյան դպրոցը, որն առաջնորդվում էր եվրոպական կրթական համակարգով:

Պատանի Հովհաննեսի կյանքում կարևոր իրադարձություն էր բարձրագույն կրթություն ստանալու նպատակով Եվրոպա մեկնելը, որտեղ 1881 թվականին ընդունվել է Փարիզի Քոլեջ դե Ֆրանսը, որը գերազանցությամբ ավարտել է 1884 թվականին՝ փիլիսոփայություն, իրավագիտություն, քաղաքատնտեսություն և գրականություն մասնագիտացմամբ:

Ծննդավայրի կանչով Մասեհյանը 1884 թվականին վերադարձել է Թեհրան, այնուհետև աշխատանքի է անցել արտաքին գործերի նախարարության թարգմանչական գրասենյակում: Նասեր Էդ Դին շահը նկատելով Մասեհյանի թարգմանչական ձիրքը՝ հանձնարարել է նրան թարգմանել եվրոպական գրողների, այդ թվում՝ Ալեքսանդր Դյումայի, Չարլզ Դիքենսի, Պիեռ Լոտիի ստեղծագործությունները:

Հետագա տարիների ընթացքում Մասեհյանը թարգմանչական գործում լուրջ ձեռքբերումներ է ունենում: Նա որպես ավագ թարգմանիչ արքայազն Հեսամոլ սալթանեի ղեկավարած պատվիրակության հետ 1887 թվականին մեկնել է Լոնդոն՝ մասնակցելու Վիկտորիա թագուհու գահակալության 50-ամյա հոբելյանական տոնահանդեսներին:

Հատկանշական է, որ Մասեհյանն իր երկրորդ ճանապարհորդությունը դեպի Լոնդոն կատարել է 1897 թվականի մայիսին՝ մասնակցելով Վիկտորիա թագուհու գահակալության 60-ամյակին նվիրված տոնակատարություններին, ինչպես նաև ծննդյան 80-ամյակին՝ որպես պատվիրակության առաջին քարտուղար:

Մասեհյանի ակտիվ գործունեությունը չի սահմանափակվել միայն թարգմանչության ոլորտով: Մեծ է նրա ներդրումը կրթության ասպարեզում, ինչպես նաև դպրոցների հիմնադրման և ընդարձակման գործում: Օրինակ՝ 1888-1896 թվականները նշանավորվեցին այն հանգամանքով, որ Մասեհյանը ստանձնեց Հայկազյան դպրոցի տնօրենի պաշտոնը, իսկ 1892 թվականին ընտրվեց Թեհրանի «Ուսումնասիրաց ընկերության» նախագահ: Նրա նախաձեռնությամբ 1899 թվականին Թեհրանում հիմնվել է բարձրագույն քաղաքագիտության դպրոց, որտեղ եղել է միջազգային իրավունքի և ընդհանուր պատմության ամբիոնի վարիչ ու դասախոս:

Պարսկահայության կյանքում շրջադարձային իրադրություն էր 1894 թվականին Մասեհյանի կողմից հիմնադրված պարսկահայ առաջին տպագիր օրրանը՝ «Շավիղ» շաբաթաթերթը:

Նույն տարում երիտասարդ Հովհաննեսը զորավար Ամիրխանի ղեկավարած պատվիրակության հետ մեկնել է Սանկտ Պետերբուրգ որպես շահի պատվիրակության թարգմանիչ՝ Նիկոլայ Երկրորդի գահակալությունը շնորհավորելու նպատակով: Վերադարձի ճանապարհին պատվիրակությունը մի քանի օրով կանգ է առել Մոսկվայում: Առիթից օգտվելով՝ Մասեհյանն այցելել է ռուսաստանաբնակ հայ մշակութային գործիչ Գևորգ Քանանյանի տուն, ինչպես նաև հանդիպել Վարդգես Սուրենյանցին:

1894 թվականը նաև նշանակալից է այն իրադարձությամբ, որ Մասեհյանը նշանակվել է պարսից Նասեր Էդ Դին շահի արքունիքի գլխավոր թարգմանիչ: Մանկավարժ Վարազդատ Վարդանյանը իր հոդվածում նշում է.

1889 թվականին շահի պատվերով նա պետք է թարգմաներ արևելագիտական մի ձեռագիր աշխատություն: Այս իրողությունը հիմք է տալիս կարծելու, որ նա նմանատիպ թարգմանություններ գուցե ևս կատարել է նախկինում:

Համբարձում Առաքելյանին ուղղված նամակներից մեկում Մասեհյանը հայտնել է, որ նա պարսկական կառավարության կողմից գուցե մասնակցի 1902 թվականի օգոստոսին Համբուրգում արևելագետների միջազգային համաժողովին:

Հատկանշական է, որ Մասեհյանն իր գործունեության երկու ոլորտներում լրջագույն հաջողությունների հասավ. Մասեհյան-թարգմանիչը և Մասեհյան-դիվանագետը լավագույնս դրսևորվեցին մի կողմից թարգմանչական արվեստում, մյուս կողմից՝ Պարսկաստանի դիվանագիտական ասպարեզում:

Գիտելիքների ստվար պաշարը, ընդունակությունները և լեզվական կարողությունները նպաստել են, որ նա մեծ համբավ ձեռք բերեր Պարսկաստանում և լուրջ պաշտոններ զբաղեցներ այնտեղ. օրինակ՝ Մասեհյանը 1895-1901թթ. Պարսկաստանի արտաքին գործերի նախարարության գրասենյակի պետն էր, մամուլի բաժնի վարիչը, արևելյան երկրների բաժնի պետը, արտասահմանյան գրագրությունները վարող օպերատիվ տեսուչը:

Հարկ է նշել, որ 1901 թվականի ամռանը պարսկական պատվիրակության կազմում Մասեհյանը մեկնել է Փարիզ, այնուհետև՝ Լոնդոն: Նույն թվականին Մասեհյանը նշանակվել է Բեռլինում Պարսկաստանի դեսպանի խորհրդական, ղեկավարել է դիվանագիտական և հյուպատոսական հաստատություններ Մյունխենում, Շտուտգարդում և Դրեզդենում:

Փաստերը վկայում են, որ Մասեհյանը 1911 թվականին ստիպված էր վերադառնալ Թեհրան և ստանձնել շահի խնամակալ Նասեր օլ Մոլքի խորհրդականի պաշտոնը: Այդ ժամանակահատվածում Պարսկաստանի համար անհրաժեշտ էր Բեռլինում ունենալ հմուտ դիվանագետ: Ըստ օրենքի՝ ոչ մահմեդականը չէր կարող զբաղեցնել դեսպանի պաշտոնը: Հովհաննես Մասեհյանի անցած ուղին, գիտելիքները, հմտությունները դիվանագիտական ասպարեզում չեզոքացրին նրա՝ ոչ մահմեդական և այլազգի լինելու հանգամանքը: 1912 թվականի վերջին նա նշանակվեց Բեռլինում Պարսկաստանի դեսպան, որտեղ պաշտոնավարեց մինչև 1916 թվականի մարտ ամիսը:

1919 թվականին Մասեհյանը ներկայացնում էր Պարսկաստանի շահերը Վերսալյան պայմանագրի կնքման ժամանակ: Նա մասնակցել է միջազգային մի շարք խորհրդաժողովների Բեռլինում, Փարիզում և Լոնդոնում իբրև Պարսկաստանի լիազոր ներկայացուցիչ:

Խիստ ուշագրավ է նաև, որ առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Մասեհյանը համագործակցել է Պողոս Նուբարի և Ավետիս Ահարոնյանի պատվիրակությունների հետ և իր դիվանագիտական հմտություններն օգտագործելով՝ անգնահատելի ծառայություն մատուցել հայկական հարցի հետապնդման գործին: Նա վայելում էր Նուբարի և Ահարոնյանի վստահությունը և իր անաչառ մոտեցմամբ կարողացավ մեղմել կողմերի հակասությունները՝ ի շահ հայության: Հայկական հարցի համար վճռորոշ այս ժամանակահատվածում Մասեհյանի՝ հայկական պատվիրակությունների աշխատանքներին մասնակցությունը բնորոշում է նրան իբրև իրական հայի, որը ջանք ու եռանդ չէր խնայում՝ օգնելու իր ժողովրդին այդ վճռորոշ և պատմական պահին:

Ցավոք, Մասեհյանը չնայած պատրաստակամությանը և ցանկությանը, չի հասցրել իր նպաստը բերել Հայաստանի առաջին հանրապետության կայացման գործին, քանի որ այն կարճ կյանք է ունեցել: Այդուհանդերձ, Մասեհյանն ամուր կապերով կապված էր իր արմատներին և հայկական ինքնությանը: Թերևս, այս էր պատճառը, որ Թեհրան վերադառնալով՝ 1927 թվականին Պարսկաստանի հարավային շրջանների հայերի կողմից ընտրվեց մեջլիսի պատգամավոր՝ դառնալով հայ ժողովրդի ձայնը Պարսկաստանի խորհրդարանում:

Հմուտ դիվանագետ Հովհաննես Մասեհյանին երկրորդ անգամ վստահեցին դեսպանի պատասխանատու աշխատանքը Գերմանիայում 1921 թվականին՝ Ահմադ շահի հրամանագրով: Այնուհետև՝ 1927 թվականին Մասեհյանը Ռեզա շահ Փահլավիի կողմից նշանակվեց դիվանագիտական նոր պաշտոնի, այն է՝ Անգլիայում դեսպան:

1929 թվականին Պարսկաստանի կառավարությունը որոշում ընդունեց հաստատել դիվանագիտական և առևտրային հարաբերություններ Ճապոնիայի հետ: Երկու կողմերը պայմանավորվեցին դեսպաններ փոխանակել, երկուստեք բացել դեսպանություններ:

1929 թվականի դեկտեմբերի 15-ին Ակիվո Կազաման այցելեց Պարսկաստան և հանդիպեց Ռեզա շահին Գոլեսթան պալատում:

1930 թվականի ապրիլի 16-ին դեսպանի նշանակման հարցում պարսկական կողմի ընտրությունը կանգ առավ Հովհաննես Մասեհյանի վրա: Այսպիսով, Պարսկաստանի կառավարության որոշմամբ 1930 թվականի հունիսի 28-ին Մասեհյանը ժամանեց Ճապոնիա որպես այդ երկրում պարսից առաջին արտակարգ դեսպանորդ և լիազոր նախարար:

Իր պարտականությունները բարեխղճորեն կատարելու համար 1931 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Ճապոնիայի կայսր Հիրոհիտոյի կողմից Մասեհյանը պարգևատրվել է Սուրբ Գանձ առաջին աստիճանի շքանշանով:

Այդ տարիներին նկարչուհի Վավա Խաչատուրյանին հղած նամակներում Մասեհյանը նկարագրել է ճապոնացիների առօրյա կյանքի մասին իր տպավորությունները: Ճապոնիայում ապրած տարիներին նա նամակագրական կապ է ունեցել նաև Վավա Խաչատուրյանի ամուսնու՝ Սարգիս Խաչատուրյանի հետ, որին ուղղված նամակներում Մասեհյանը ներկայացրել է իր առողջական խնդիրները՝ դրանց առաջացումը պատճառաբանելով իր համար խիստ անսովոր կլիմայով: Այդ հանգամաքով պայմանավորված՝ Մասեհյանը դիմում է ներկայացրել Պարսկաստանի կառավարությանը՝ խնդրելով իրեն հետ կանչել, որից հետո ներկայացել է Ճապոնիայի կայսերը, հանձնել հետկանչագրերը և ճամփա ընկել Պարսկաստան:

Ըստ պաշտոնական տեղեկությունների՝ հետդարձի ճանապարհին՝ Չինաստանում՝ Մանջուրիայի Հարբին քաղաքի հիվանդանոցում, միայնության մեջ 1931 թվականի նոյեմբերի 19-ին իր մահկանացուն է կնքում մեծանուն հայորդին:

Հարբինում Ֆրանսիայի հյուպատոսը, որը նաև զբաղվում էր Պարսկաստանի քաղաքացիների հարցերով, տեսնելով Մասեհյանի անձնագիրը, ենթադրել է, որ դեսպանը մահմեդական է, և հուղարկավորությունը կազմակերպել է իսլամական ծեսով:

Սույն թեմային անդրադարձել է նաև Արծվի Բախչինյանը. «Մասեհյանին Հարբինում սխալմամբ հուղարկավորել են իսլամական ծեսով, ինչն առաջացրել է տեղի հայերի վրդովմունքը: Հարբինի հայոց Ազգային վարչությունը պահանջել է Խան Մասեհյանի դագաղը: Համապատասխան փաստաթղթեր ներկայացնելուց հետո վարչության կազմը ստացել է այն, Չինաստան ժամանած իրանահպատակ հայերի և տեղի թաթար համայնքի ներկայությամբ դագաղը բերվել է հայկական եկեղեցի, կատարվել է հոգեհանգստի արարողություն և հոգեճաշ է տրվել քաղաքի հայկական ճաշարաններից մեկում»:

Այնուհետև՝ նույն թվականի դեկտեմբերի 4-ին Թեհրանի հայ համայնքում ստեղծվում է հանձնաժողով՝ Մասեհյանի հուղարկավորությունը կազմակերպելու համար: Պարսից կառավարության որոշմամբ և հիշյալ հանձնաժողովի աջակցությամբ Հովհաննես Մասեհյանի աճյունը տեղափոխվում է Թեհրան: Հուղարկավորությունը տեղի է ունենում 1932 թվականի ապրիլի 1-ին Թեհրանից ոչ հեռու՝ Վանագ գյուղի սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակում:

31 տարի անց՝ 1963 թվականի սեպտեմբերի 3-ին նրա աճյունը կրկին տեղափոխվել և վերահուղարկավորվել է Թեհրանի սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու բակում, որտեղ տեղադրված է նաև իրանահայ քանդակագործ Էմմա Աբրահամյանի հեղինակած կիսանդրին:

Անգնահատելի է Մասեհյանի հետագիծը: Ազնիվ ծառայությունների համար նա պարգևատրվել է Ցարական Ռուսաստանի կողմից «Ստանիսլավ» շքանշանով, Իտալիայի կառավարության կողմից՝ «Սեն Լազար» և «Սեն Մորիս» Կոմանդորի աստիճանով, Գերմանիայի կառավարության կողմից՝ «Ֆրեդերիկ Բերնբերբ» շքանշան աստղով:

Մեծանուն հայը, որն իր ողջ կյանքը նվիրեց պարսկահայության բարեկեցության ապահովմանը, դիվանագիտական և թարգմանչական գործին, չունեցավ իր ընտանիքը: Գևորգ Դարֆին գրում է. «Ամուրի էր Մասեհյանը, սակայն իր հարազատների շրջանակում, եղբայրների ու քույրերի համար նա վերին աստիճանի անձնվեր ու բարեհամբույր էր. հարգված էր բոլորից որպես գերդաստանի պետ և ինքն էլ մտահոգ էր բոլորի վիճակով, կիսում էր նրանց հոգսերն ու դառնությունները, ուրախանում նրանց հաջողություններով: Սակայն ոչ մեկին մասնակից չէր դարձնում իր տխրությանը, դժվարություններին: Իր բնածին բարեսրտությունը տարածում էր անգամ իր հակառակորդների վրա, ովքեր պարտված նրա մեծահոգությունից՝ դառնում էին իր հավատարիմ բարեկամները: Մի զգայուն սիրտ էր, բարեսիրտ արևելքցի, իսկ արտաքինով անվրդով ու զուսպ անգլիացու էր նման՝ համառ ու տոկուն»:

Անդրադառնալով Մասեհյան թարգմանչին՝ հարկ է նշել, որ Ավետիք Իսահակյանի խորհրդով է սկսել Շեքսպիրի ստեղծագործությունների թարգմանությունները: 1890-ական թվականների սկզբից ձեռնամուխ է եղել Շեքսպիրի երկերի՝ անգլերենից հայերեն թարգմանությանը, որի առաջին տարբերակը՝ «Համլետը», տպագրել է «Թիֆլիսի հայոց հրատարակչական ընկերությունը» 1894 թվականին: Աշխատանքն արժանացել է դրվատանքի, և այդ առիթով իրենց հեղինակավոր կարծիքն են հայտնել Հովհաննես Հովհաննիսյանը և Հովհաննես Թումանյանը:

Հովհաննես Հովհաննիսյանը Մասեհյանի մասին գրում է. «Հենց մի քանի էջ կարդալուց հետո մարդ խոստովանում է, որ թարգմանիչը քաջ գիտե յուր մայրենի լեզուն և վստահությամբ օգտվում է յուր գիտությունից»:

Թումանյանը գրում է. «Աստվածային Շեքսպիրին խոսեցրին հայոց լեզվով», և անդրադառնալով Մասեհյանի թարգմանած «Համլետին»՝ ասում է, որ այդ գործն իրեն «թվում է մի թռիքչ, մի հանկարծակի թռիչք»:

Ռուբեն Զարյանն իր «Շեքսպիրը և հայերը» գրքում մեծ հիացմունքով է խոսում Մասեհյանի մասին. «Մասեհյանը թարգմանեց այնպես, որ Շեքսպիրը դառնա հայրենի գրականության սեփականություն, հայերեն հնչի այնպես, որ ընթերցելիս չհիշես, թե կարդացածդ թարգմանություն է, և շեքսպիրյան երկն ընկալես նույն հարազատությամբ, ինչ Թումանյանի առասպելը, Տերյանի սոնետները: Եվ մի պահ ունենաս այն պատրանքը, թե Շեքսպիրն ինքն է հայերեն գրել: Թվում է՝ եթե Շեքսպիրը հայերեն գրեր՝ այդպես կգրեր: Միայն այդպես»:

Մասեհյանի թարգմանությունները վաղուց դարձել են հայ թարգմանչական գրականության գանձարանի մաս՝ ժամանակ առ ժամանակ վերահրատարակվելով ու բեմադրվելով: Հովհաննես Մասեհյանը թարգմանել է «Ինչպես կուզեք» (1895թ.), «Ռոմեո և Ջուլիետ» (1896թ.), Վենետիկի վաճառականը (1897թ.), «Լիր արքա» (1898թ.) պիեսները, Վիեննայի Մխիթարյանների մոտ հրատարակված «Համլետ»-ը, «Օթելլո»-ն, «Մակբեթ»-ը և այլ գործեր: Թարգմանել է նաև Գյոթեի, Բայրոնի, Օմար Խայամի, Թագորի, Սաադիի, Շիլլերի և այլոց ստեղծագործությունները:

Մասեհյանի թարգմանությունների մեջ կերպարային զգացողություն կա, ողբերգականի ու կատակերգականի համատեղություն, երկնայինի ու երկրայինի ներդաշնակություն, լեզվական ճոխություն, երևակայության թռիչք: Մասեհյանն իր թարգմանություններով նպաստել է հայ գրական լեզվի զարգացմանը՝ մի կողմից ստեղծելով նոր բառեր, մյուս կողմից օգտագործելով գրաբարյան բառապաշարը:

Հովհաննես Մասեհյանի մեջ կենտրոնացած էին մարդկային բոլոր դրական հատկանիշները. նա հասարակական նվիրյալ գործիչ էր, որը միշտ փորձում էր նպաստել իր ժողովրդի հոգևոր զարգացմանը:

Հովհաննես Մասեհյանը բարոյական վեհ նկարագրի տեր անվանի անհատականություն էր: Նրա արքունական կյանքը, բարձր պաշտոններն իր ժողովրդի գոյավիճակը ոչ միայն մոռանալու պատճառ չեն դարձել, այլև նպաստել են, մասնավորապես, պարսկահայության ճակատագրին ականջալուր լինելու գործին: Անառարկելի փաստ է, որ Մասեհյանն իր ողջ էությամբ, հոգով ու սրտով կապված է եղել իր ազգակիցների հետ և մտահոգ էր նրանց որպիսությամբ:

Հովհաննես Մասեհյանի կյանքի և մասնագիտական գործունեության վերաբերյալ աղբյուրները քիչ չեն, սակայն երբևէ խորությամբ չեն հետազոտվել Ճապոնիայում նրա դիվանագիտական ծառայության վերաբերյալ մանրամասները:

Նյութի աղբյուրը՝ Աննա Վարդանյան- «Հովհաննես Խան Մասեհյան դիվանագետը»